یادداشت دکتر قهرمانی مقبل به مناسبت روز بزرگداشت سهروردی

در تقویم رسمی، هشتم مرداد با عنوان روز بزرگداشت شیخ شهاب الدین سهروردی نامگذاری شده است. دکتر علی اصغر قهرمانی مقبل، مدیر گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی و رئیس انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی؛ یادداشتی به‌ مناسبت این روز مرقوم کرده که در زیر می‌خوانید:

سهرورد «نام یکی از دهستان‌های بخش قیدار در شهرستان زنجان بوده است. این ناحیه در دره و دامنه‌های جنوبی کوه قیدار واقع است» (محمد مهریار، 1379: 27). یاقوت حموی دربارۀ «سهرورد» چنین می‌گوید: «بلدة قريبة من زنجان بالجبال، خرج منها جماعة من الصالحين والعلماء: سهرورد منطقه‌ای کوهستانی نزدیک زنجان است که جماعتی از علما و صالحان را پرورش داده است». (یاقوت حموی، معجم البلدان، ج3، ص 289)

از این منطقۀ نه چندان بزرگ، شخصیت‌های بزرگ و نام‌آوری برخاسته‌اند که مشهورترین آنها که سهرورد را بر سر زبان‌ها انداخته و در جهان بلندآوازه کرده است، ابوالفتوح یحیی بن حبش بن امیرک شهاب الدین سهروردی ملقب به شیخ اشراق حکیم قرن ششم هجری است. شهاب‌الدین سهروردی با وجود اینکه بیش 38 سال زندگی نکرده و قربانی جهل و تعصب زمان خود شده است، آثار متعددی به زبان عربی و فارسی از خود به جا گذاشته است. در مقام و جایگاه سهروردی همین بس که پس از او حکمت و فلسفه به دو مکتب تقسیم شد: حکمت مشّاء که بنیانگذار آن ارسطو بود و حکمت اشراق که بنیانگذار و ثتبیت کنندۀ آن شیخ اشراق بود.

دربارۀ این شخصیت ممتاز فرهنگ ایرانی، باید اهل فن اعم از متخصصان فلسفه و حکمت و عرفان سخن بگویند که البته بسیار گفته و نوشته‌اند. بنا بر آشنایی نگارنده از ادبیات عربی، در این مختصر قصد داریم به یکی دو نکتۀ گذرا در دربارۀ اشعار سهروردی اشاره کنیم.

هرچند هیچ‌گاه دغدغۀ اصلی سهروردی شاعری نبوده و از سر تفنن اشعاری به عربی سروده است که به بیش از 200 بیت می‌رسد، با این حال این اشعار از یک سو دارای زبان پخته و سخته‌ای است که نشان از تسلط او بر زبان و ساختار شعر عربی دارد و از سوی دیگر بسیاری از مضامین حکمت اشراقی خود را در آن منعکس کرده است. به عنوان نمونه در مطلع یکی از اشعار خود چنین می‌گوید:

لأنوارِ نورِ الله في القلبِ أنوارُ

ولِلسّرِ في سِرّ المحبّينَ أسرارُ

(ترجمه: برای انوار نور خداوند در دل نور‌هایی است و برای راز در درون عاشقان رازهایی وجود دارد)

ملاحظه می‌شود که یکی از پربسامدترین واژه‌ها و مهم‌ترین مفاهیم حکمت اشراق یعنی نور در این شعر نیز متجلی شده است (رجوع شود به مقاله «نور در فلسفۀ سهروردی»، نوشته نصرالله حکمت و محبوبه حاجی زاده).

جالب اینکه آن شعر عربی که در فیلم ماندگار امام علی ساخته داود میرباقری با آهنگ سازی فرهاد فخرالدینی بر سر زبان‌ها افتاد از عشق‌سروده‌های سهروردی است که می‌گوید:

في كُلِّ صُبحٍ وَكُلِّ إِشراقِ       أَبكي عَلَيكُم بِدَمع مُشتاقِ

قَد لَسَعت حيّة الهَوى كَبدي       فَلا طَبيب لَها وَلا راقي

إِلّا الحَبيب الَّذي شُغِفتُ بِهِ       فَإِنَّهُ رقيَتي وَترياقي

(ترجمه: در هر صبح و طلوع آفتاب با اشک اشتیاق بر شما می‌گریم.

مارِ عشق جگرم را گَزیده است، به طوری که طبیب و علاجی برای آن نیست...

به جز یاری که شیفته و شیدای او شده‌ام. پس او علاج من و درمان درد من است.)

سال‌ها قبل در زمان آبادانی شهر زیبا و تاریخی حلب در شمال سوریه، در سفر کوتاهی که به این شهر داشتم، در کنار بازدید از اماکن تاریخی این شهر مانند قلعۀ باشکوه حلب که در میان شعر خودنمایی می‌کرد، از راهنمای سفر سراغ مزار شیخ شهید را گرفتم، او مرا به اشتباه به مزار شهاب الدین ایوبی برد. پرس و جو از افراد شهر نیز ره به جایی نبرد و این چنین بود که از توفیق زیارت مزار این دانشمند فرزانه ایرانی محروم ماندم.

دربارۀ معنای سهرورد آورده‌اند که «سُهر» ریخت کهنی از سرخ است و ورد در عربی از لغات دخیل است و از پهلوی «ورت» گرفته شده و به معنای گل است. پس سهرورد به معنی گل سرخ است (محمد مهریار، 1379، ص 33). البته می‌توان گفت که خوشبوترین گل سرخ سهرورد در طول تاریخ این خطه، شیخ شهاب الدین سهروردی شیخ اشراق است.

یادش گرامی باد